ในพระบาลีเหล่านั้น ก็บทว่า สพฺพํ รูปํ นี้ บัณฑิตพึงประกอบ
กับบททั้งปวงอย่างนี้ว่า สพฺพํ รูปํ น เหตุ สพฺพํ รูปํ อเหตุกํ (รูป
ทั้งหมดไม่ใช่เหตุ รูปทั้งหมดไม่มีเหตุ) ดังนี้. บททั้งหมดที่ทรงตั้งไว้ 43 บท
มีคำว่า น เหตุ (มิใช่เหตุ) เป็นต้น ทรงยกขึ้นแสดงแล้ว.
บรรดาบท 43 เหล่านั้น บท 40 โดยลำดับ ทรงถือเอาแต่มาติกา
ตั้งไว้ 3 บทสุดท้ายนอกจากมาติกา เพราะฉะนั้น บัณฑิตพึงทราบพระบาลี
ในสังคหะ (สงเคราะห์) ที่หนึ่งอย่างนี้ก่อน ในสังคหะที่ 2 เป็นต้นก็เหมือน
อย่างนั้น.

ว่าด้วยทุกรูป คือ รูปหมวด 2

บรรดาสังคหะเหล่านั้น มีนัยดังต่อไปนี้.
สังคหะที่ 2 ก่อน รูปหมวด 2 มี 104 ทุกะ ในทุกะ 104 เหล่านั้น
ทุกะ 14 จนเบื้องต้น มีอาทิว่า อตฺถิ รูปํ อุปาทา อตฺถิ รูปํ โน อุปาทา
(รูปเป็นอุปาทาก็มี รูปเป็นอนุปาทาก็มีอยู่) ชื่อว่า ปกิณกทุกะ เพราะไม่มี
ความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน.
ทุกะต่อจากนั้น 25 ทุกะ มีคำอาทิว่า อตฺถิ รูปํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส
วตฺถุ (รูปเป็นที่อาศัยของจักขุสัมผัสก็มี) ชื่อว่า วัตถุทุกะ เพราะความ
เป็นไปด้วยอำนาจแห่งการพิจารณาวัตถุและอวัตถุ. ต่อจากนั้น ทุกะ 25 มี
อาทิว่า อตฺถิ รูปํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณํ (รูปเป็นอารมณ์ของ
จักขุสัมผัสก็มี) ชื่อว่า อารัมมณทุกะ เพราะความเป็นไปด้วยอำนาจแห่งการ
พิจารณาถึงอารมณ์และอนารมณ์. ต่อจากนั้นทุกะ 10 มีอาทิว่า อตฺถิ รูปํ
จกฺขายตนํ (รูปเป็นจักขายตนะก็มี) ชื่อว่า อายตนทุกะ เพราะความเป็นไป
ด้วยอำนาจแห่งความพิจารณาอายตนะและอนายตนะ ต่อจากนั้น ทุกะ 10